چطور اختلال بلع (دیسفاژی) را شناسایی و درمان کنیم؟

اختلال بلع یا دیسفاژی یک مشکل جدی است که به‌طور قابل توجهی بر کیفیت زندگی کودکان تأثیر می‌گذارد. این اختلال نه تنها توانایی کودک در بلعیدن غذا و مایعات را تحت تأثیر قرار می‌دهد، بلکه می‌تواند عوارض فیزیکی و روانی متعددی نیز به همراه داشته باشد. مشکلاتی مانند سوءتغذیه و عفونت‌های تنفسی عوارض جدی ناشی از دیسفاژی می باشند. این شرایط می‌تواند به عدم رشد کافی و مشکلات سلامتی پایدار در کودکان منجر شود که در نهایت بر زندگی روزمره و تعاملات اجتماعی آن‌ها تأثیر می‌گذارد.
در این مقاله به بررسی علل، علائم، روش‌های تشخیص و درمان اختلال بلع در کودکان خواهیم پرداخت. درک بهتر از دیسفاژی و آگاهی از روش‌های مدیریت آن می‌تواند به والدین کمک کند تا به بهبود وضعیت فرزندان خود بپردازند و در نهایت کیفیت زندگی آن‌ها را افزایش دهند. یکی از منابع مهم برای این کار، مرکز گفتاردرمانی تهران است که می‌تواند با ارائه خدمات تخصصی به کودکان مبتلا به دیسفاژی، نقش مؤثری در بهبود وضعیت آن‌ها ایفا کند. با ما همراه باشید تا به عمق این موضوع مهم و چالش‌برانگیز بپردازیم و اطلاعات مفیدی را برای کمک به کودکان مبتلا به دیسفاژی ارائه دهیم.

 

 

اختلال بلع (دیسفاژی) چیست؟

دیسفاژی به معنای مشکل در بلع است و به وضعیتی گفته می‌شود که در آن فرد برای بلعیدن غذا یا مایعات دچار مشکل می‌شود. در فرآیند بلع، گروهی از عضلات و اعصاب به‌طور هماهنگ کار می‌کنند تا غذا یا نوشیدنی را از دهان به معده منتقل کنند. اگر در عملکرد این عضلات یا اعصاب اختلالی ایجاد شود، بلع می‌تواند دشوار، دردناک یا حتی خطرناک شود. بسیاری از افراد تجربه‌ی مختصری از دیسفاژی دارند، به‌ویژه زمانی که سریع غذا می‌خورند و احساس می‌کنند که غذا در گلویشان گیر کرده است. در چنین مواقعی، ممکن است سرفه کنند یا حتی احساس خفگی کنند. این تجربه می‌تواند ناراحت‌کننده باشد، اما در بسیاری از موارد به خودی خود رفع می‌شود و معمولاً نیازی به نگرانی نیست.

. اهمیت شناخت دیسفاژی برای سلامتی

شناخت دیسفاژی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، زیرا این اختلال می‌تواند تأثیرات جدی بر روی سلامتی فرد بگذارد. مشکلات بلع ممکن است منجر به سوءتغذیه، کم‌آبی بدن، یا عفونت‌های تنفسی مانند ذات‌الریه ناشی از ورود غذا به راه‌های هوایی شوند. با این حال، اگر این مشکل به‌طور مکرر رخ دهد یا شدت آن افزایش یابد، می‌تواند نشانه‌ای از وجود یک مشکل پزشکی جدی‌تر باشد. در این موارد، شناسایی و درمان سریع بسیار حائز اهمیت است تا از بروز عوارض جدی‌تری مانند سوءتغذیه یا عفونت‌های تنفسی جلوگیری شود.

 

 

انواع دیسفاژی در کودکان و علل بروز آن

دیسفاژی در کودکان به مشکلات در بلع غذا یا مایعات اشاره دارد که می‌تواند در هر مرحله از بلع رخ دهد. این اختلال به دو نوع اصلی تقسیم می‌شود: دیسفاژی دهانی و حلقی (اورو-فارنژیال) و دیسفاژی مری (ازوفاژیال). تشخیص و درمان مناسب دیسفاژی در کودکان از اهمیت بالایی برخوردار است تا از عوارضی مانند سوءتغذیه و مشکلات تنفسی جلوگیری شود. علل دیسفاژی می‌تواند عصبی، عضلانی، ساختاری یا ترکیبی از این عوامل باشد و بر تغذیه و رشد کودک تأثیرات منفی بگذارد، در ادامه به برخی موارد که می تواند باعث بروز اختلال دیسفاژی در کودکان شود اشاره کرده ایم:

-آسیب مغزی
-نقایص مادرزادی
-شکاف کام
-فلج مغزی
-اختلالات گوارشی از جمله ریفلاکس
-شرایط قلبی یا ریوی
-بیماری عصبی عضلانی
-نارس بودن
-مشکلات حسی

 

1.دیسفاژی دهانی و حلقی (اورو-فارنژیال)

این نوع دیسفاژی به مشکلاتی در مراحل اولیه بلع اشاره دارد، یعنی از حرکت غذا یا مایعات از دهان به گلو. در دیسفاژی اوروفارنژیال، کودک در جویدن، تشکیل لقمه، یا انتقال آن به گلو دچار مشکل خواهد شد. این اختلال معمولاً به علت مشکلات عصبی یا عضلانی مانند فلج مغزی، آسیب مغزی، یا ضعف عضلات بلع رخ می‌دهد. ناهنجاری‌های ساختاری مانند شکاف کام نیز می‌توانند عامل مؤثری در بروز این نوع دیسفاژی باشند.

 

- برخی از علل دیسفاژی مری:

دیسفاژی مری به احساس چسبیدن یا گیرکردن غذا در قاعده گلو یا قفسه سینه پس از شروع بلع اشاره دارد. برخی از علل دیسفاژی مری عبارتند از:

• آشالازی وضعیتی است که منجر به مشکل در بلع می شود.
• اسپاسم مری که باعث انقباضات پرفشار و ناهماهنگ مری پس از بلع می شود.
• مری باریک که به عنوان تنگی شناخته می شود و تکه های بزرگ غذا را به دام می اندازد.
• تومورهای در حال رشد به طور پیوسته مری را باریک می کنند.
• افراد مسنی که دارای دندان مصنوعی هستند و افرادی که در جویدن غذای خود مشکل دارند.
•  بازگشت اسید معده به مری می تواند به بافت های مری آسیب برساند و منجر به اسپاسم یا زخم و باریک شدن قسمت تحتانی مری شود.

 

2. دیسفاژی مری (ازوفاژیال)

دیسفاژی مری به مشکلاتی در مراحل پایانی بلع اشاره دارد، یعنی زمانی که غذا از گلو به مری رفته و باید به سمت معده هدایت شود. این نوع دیسفاژی معمولاً به علت مشکلات ساختاری، انسداد، یا اختلالات حرکتی مری بروز می‌کند. در کودکان، دلایل این نوع دیسفاژی ممکن است شامل مشکلات مادرزادی یا عوارض ناشی از ریفلاکس معده به مری باشد.

- علت های بروز دیسفاژی اوروفارنکس:

• اختلالات عصبی مانند مولتیپل اسکلروزیس، دیستروفی عضلانی و بیماری پارکینسون.
• آسیب عصبی ناگهانی، مانند سکته مغزی یا آسیب مغزی یا نخاعی که بر توانایی بلع تأثیر می گذارد.
• دیورتیکول حلقی مری که کیسه کوچکی به عنوان دیورتیکول است و ذرات غذا را در گلو، اغلب درست بالای مری جمع می کند.
• برخی از سرطان‌ها و برخی درمان‌های سرطان، مانند اشعه، می‌توانند باعث مشکل در بلع شوند.

 

علائم و نشانه‌های اختلال بلع در کودکان

اختلال بلع یا دیسفاژی در کودکان می‌تواند نشانه‌هایی گسترده و متنوع داشته باشد که ممکن است در هر مرحله از فرآیند بلع ظاهر شوند. این علائم معمولاً نشان‌دهنده مشکل در انتقال غذا یا مایعات از دهان به معده هستند و می‌توانند ناشی از مشکلات عصبی، عضلانی، یا ساختاری باشند. تشخیص این علائم به‌موقع و دقیق بسیار مهم است، زیرا می‌تواند از بروز مشکلات جدی مانند سوءتغذیه و عفونت‌های ریوی جلوگیری کند.

 

• مشکلات هماهنگی مکیدن، بلع و تنفس در هنگام تغذیه با شیشه یا نوشیدن از فنجان یا نی
• سرفه کردن
• خفگی
• نق زدن
• تغییر رنگ در حین یا بعد از تغذیه
• زمان تغذیه طولانی (بیش از 30 دقیقه)
• مشکل در جویدن
• احتقان در حین یا بعد از تغذیه
• تغییر سرعت تنفس با تغذیه
• سابقه ذات الریه
• احساس گیرکردن غذا در گلو
• مصرف محدود غذا یا مایعات
• امتناع از غذا یا مایعات پذیرفته شده قبلی
• عدم افزایش وزن.
• شواهد وجود غذا یا مایع در لوله تراکئوتومی در حین یا بعد از غذا خوردن.

 

 

چگونه اختلال بلع در کودکان تشخیص داده می‌شود؟

تشخیص اختلال بلع در کودکان شامل ارزیابی دقیق علائم، معاینه فیزیکی و انجام تست‌های تخصصی است. فرایند تشخیص با مراجعه به پزشک متخصص آغاز می‌شود، که با بررسی تاریخچه پزشکی کودک و مشاهده علائم اولیه، ارزیابی اولیه را انجام می‌دهد. بسته به نتایج اولیه، تست‌های تصویربرداری و تخصصی برای بررسی عملکرد بلع و ساختار دستگاه گوارش تجویز می‌شوند. همچنین، متخصصان گفتاردرمانی ممکن است در تشخیص و ارزیابی مشکلات مرتبط با بلع مشارکت داشته باشند. این تشخیص جامع به تعیین دقیق علت اختلال و انتخاب روش درمانی مناسب کمک می‌کند.

1.ارزیابی اولیه توسط پزشک متخصص

پزشک متخصص در ابتدا با بررسی تاریخچه پزشکی کودک و انجام معاینه فیزیکی، علائم و نشانه‌های مرتبط با دیسفاژی را ارزیابی می‌کند. در این مرحله، از والدین خواسته می‌شود تا نحوه غذا خوردن کودک و هرگونه علائم مشکوک را به‌طور دقیق شرح دهند. این ارزیابی اولیه به پزشک کمک می‌کند تا درک بهتری از مشکلات موجود به‌دست آورد و تعیین کند که آیا نیاز به انجام تست‌های تخصصی بیشتری وجود دارد یا خیر. با این اطلاعات، پزشک برنامه درمانی مناسب‌تری برای کودک آماده می نماید که به شناسایی علل زمینه‌ای دیسفاژی کمک فراوانی می کند.

 

2.تست‌های تخصصی بلع

برای ارزیابی دقیق‌تر و تشخیص علت اختلال بلع، تعدادی تست تخصصی وجود دارد که به بررسی عملکرد بلع و ساختار دستگاه گوارش کمک می‌کنند. این تست‌ها که با استفاده از اشعه ایکس و بلع یک ماده حاجب، فرآیند بلع را به‌طور زنده نشان می‌دهد و به پزشکان کمک می‌کند تا مشکلات حرکتی و ساختاری را شناسایی کنند. همچنین سایر تست‌ها مانند بلع باریوم و رادیوگرافی دستگاه گوارش فوقانی، آندوسکوپی، لارنگوسکوپی و مانومتری مری نیز به پزشکان این امکان را می‌دهند که وضعیت مری و عملکرد آن را به‌طور دقیق‌تری بررسی کنند و در نهایت درمان مناسب را تعیین کنند.

- ویدئوفلوروسکوپی بلع (VFSS):

این تست تصویربرداری از طریق اشعه ایکس انجام می‌شود و عملکرد بلع را در زمان واقعی مشاهده می‌کند. کودک مواد غذایی حاوی باریم را می‌بلعد تا مسیر بلع در تصاویر رادیوگرافی مشخص شود. این روش می‌تواند مکان و شدت اختلال را به‌طور دقیق نشان دهد.

- فیبرواپتیک ارزیابی بلع (FEES):

در این روش، یک لوله باریک و منعطف که به دوربین متصل است، از طریق بینی به گلو فرستاده می‌شود. این ابزار به پزشک اجازه می‌دهد تا ساختارهای حلق را به‌طور مستقیم مشاهده کند و عملکرد بلع را ارزیابی نماید.

 

- بلع باریوم و رادیوگرافی دستگاه گوارش فوقانی:

این تست شامل بلعیدن محلول باریوم و انجام چندین تصویر رادیوگرافی از دستگاه گوارش فوقانی است. این روش برای بررسی مشکلات ساختاری یا انسدادها در مری و دستگاه گوارش استفاده می‌شود.

- آندوسکوپی:

در روش آندوسکوپی یک لوله نازک و منعطف که به دوربین متصل است، از طریق دهان به داخل مری فرستاده می‌شود. آندوسکوپی به پزشک اجازه می‌دهد تا داخل مری و معده را به‌طور مستقیم مشاهده کند و احتمال وجود زخم، التهاب یا تنگی را بررسی نماید.

- لارنگوسکوپی برای تشخیص اختلال بلع:

لارنگوسکوپی برای بررسی قسمت فوقانی دستگاه تنفسی و حنجره استفاده می‌شود. این فرآیند می‌تواند به تشخیص مشکلاتی که ممکن است به دیسفاژی منجر شوند، مانند انسداد یا التهاب کمک کننده باشد.

- مانومتری مری:

این تست عملکرد عضلات مری را ارزیابی می‌کند. یک لوله نازک به مری وارد می‌شود تا فشار داخل مری و هماهنگی حرکات آن هنگام بلع اندازه‌گیری کند. مانومتری برای تشخیص اختلالات حرکتی مری مفید می باشد.

 

 

3. ارزیابی توسط متخصصان گفتاردرمانی

در ارزیابی گفتار، زبان و مهارت‌های تعاملی بیمار، متخصصان ابتدا توجه خود را به توانایی‌های ارتباطی کلی بیمار معطوف می‌کنند. این ارزیابی شامل مشاهده نحوه بیان جملات، وضوح صدا، درک زبان و توانایی برقراری ارتباط با دیگران است. پس از این مرحله، یک ارزیابی دقیق‌تر از توانایی‌های گفتاری و زبانی انجام می‌شود که شامل استفاده از آزمون‌های استاندارد و گفت‌وگو با بیمار و خانواده‌اش می‌باشد. برنامه درمانی توسط بهترین گفتاردرمانگر تهران که شامل تمرین‌ها و تکنیک‌های خاص است طراحی می‌شود تا به بهبود مهارت‌های گفتاری و ارتباطی بیمار کمک کند. در این مرحله، گفتاردرمانگر به مواردی نظیر قدرت بیان، دامنه واژگان، توانایی درک و پردازش اطلاعات زبانی، و مهارت‌های غیرکلامی مانند حرکات بدن و تماس چشمی توجه می‌کند.

 

 

درمان اختلال بلع در کودکان

درمان دیسفاژی در کودکان بر اساس نوع و شدت مشکلات بلع و تغذیه آن‌ها به طور دقیق برنامه‌ریزی می‌شود تا نیازهای فردی هر کودک برآورده شود. در این فرآیند، آسیب‌شناس گفتار و زبان (گفتاردرمانگر) ابتدا با ارزیابی کامل وضعیت کودک، علت دقیق مشکل بلع را مشخص می‌کند. در مواردی که نیاز به بررسی دقیق‌تر وجود دارد، گفتاردرمانی در جنت آباد روش‌های تصویربرداری بلع را نیز مطرح می نماید تا اطلاعات بیشتری درباره چگونگی عبور غذا و مایعات در طول مجاری گوارشی به دست بیاورند.

 

درمان دیسفاژی در کودک چگونه است؟

درمان دیسفاژی در کودکان توسط گفتاردرمانگر در کنار دیگر اعضای تیم پزشکی، از جمله پزشکان اطفال، تغذیه‌دانان و سایر متخصصان، صورت می گیرد تا درمان به شکل همه‌جانبه و جامع اجرا شود. برنامه درمانی به‌طور منظم ارزیابی می‌شود و با توجه به پیشرفت یا تغییرات وضعیت کودک، به‌روزرسانی می‌گردد تا بهترین نتیجه ممکن حاصل شود. این درمان شامل موارد زیر است:

 

1- تقویت عضلات دهان و صورت

تمرین‌های خاصی برای تقویت عضلات لب، زبان، گونه و فک طراحی می‌شوند تا کودک بتواند بهتر غذا بخورد و بنوشد. این تمرین‌ها به افزایش قدرت، دامنه حرکت و هماهنگی عضلات کمک می‌کنند و منجر به بهبود توانایی کودک در کنترل حرکات دهان و بلع می‌شوند.

2-کاهش حساسیت دهانی و بیزاری از غذاها

برخی کودکان ممکن است به دلیل حساسیت‌های دهانی یا تجربه‌های ناخوشایند، از غذاها و مایعات دوری کنند. گفتاردرمانگر با استفاده از تکنیک‌های خاص به کاهش حساسیت دهانی کمک می‌کند تا کودک بتواند با راحتی بیشتری غذاها و مایعات را تحمل کند و از بیزاری به تغذیه کاسته شود.

3-کاهش مقاومت‌های رفتاری نسبت به تغذیه

کودکانی که به دلایلی مانند تجربه‌های نامطلوب در گذشته، در برابر تغذیه مقاومت نشان می‌دهند، نیازمند راهکارهای رفتاری ویژه هستند. گفتاردرمانگر با اجرای تکنیک‌های تدریجی و حساس به نیازهای کودک، کمک می‌کند تا مقاومت‌های رفتاری کاهش یابند و کودک به تدریج به غذا خوردن و نوشیدن عادت کند.

4-استراتژی‌های کاهش خطر آسپیراسیون

آسپیراسیون زمانی رخ می‌دهد که مواد غذایی یا مایعات به جای ورود به مری، وارد مجاری تنفسی شوند. برای کاهش خطر آسپیراسیون، گفتاردرمانگر استراتژی‌هایی مانند تنظیم وضعیت سر و گردن هنگام بلع، تغییر در ترتیب غذا خوردن و یا نحوه تنفس در هنگام بلع را آموزش می‌دهد.

5-تغییر بافت غذا جهت درمان اختلال بلع

برخی از کودکان با مشکلات بلع ممکن است قادر به جویدن یا بلعیدن غذاهای سخت و تکه‌تکه نباشند. در این موارد، غذاها به صورت نرم و له‌شده یا حتی پوره‌شده آماده می‌شوند تا کودک بتواند آن‌ها را راحت‌تر بلع کند. این روش می‌تواند شامل تبدیل غذاها به سوپ، پوره سیب‌زمینی، ماست، یا انواع دیگر غذاهای نرم باشد. با تغییر بافت غذا به نرم‌تر، فشار کمتری به عضلات دهان و گلو وارد می‌شود و بلع آسان‌تر می‌شود.

6-غلیظ کردن مایعات

کودکانی که در بلعیدن مایعات رقیق مانند آب یا آب‌میوه مشکل دارند، ممکن است به دلیل سرعت عبور زیاد مایعات، دچار خفگی یا ورود آن‌ها به مجاری تنفسی شوند. در چنین مواردی، مایعات را با استفاده از مواد غلیظ‌کننده به قوام غلیظ‌تر، مانند قوام سوپ، تبدیل می‌کنند. این کار باعث می‌شود که مایعات به آرامی حرکت کنند و کودک زمان بیشتری برای کنترل بلع و جلوگیری از آسپیراسیون داشته باشد.

 

 

 

عوارض اختلال بلع

اختلال بلع یا دیسفاژی می‌تواند به عوارض جدی و گسترده‌ای منجر شود که بر سلامت جسمی و روانی کودک تأثیر می‌گذارد. این عوارض شامل مشکلات فیزیکی مانند سوءتغذیه، کم‌آبی بدن، و عفونت‌های تنفسی ناشی از ورود غذا به مجاری تنفسی، و همچنین مشکلات روانی و اجتماعی مانند افسردگی، اضطراب و انزوای اجتماعی می‌باشد. بنابراین، شناسایی و درمان به‌موقع دیسفاژی برای پیشگیری از این عوارض و بهبود کیفیت زندگی کودک اهمیت بسیاری دارد.

1. عوارض فیزیکی و جسمی اختلال بلع (دیسفاژی)

گاه اختلال بلع (دیسفاژی) به عوارض فیزیکی و جسمی جدی منجر خواهد شد، از جمله سوءتغذیه و کاهش وزن به دلیل ناتوانی در خوردن غذا به مقدار کافی، کم‌آبی بدن ناشی از دشواری در نوشیدن مایعات، و مشکلات تنفسی مانند عفونت‌های ریوی و ذات‌الریه به علت ورود غذا یا مایعات به مجاری تنفسی. این مشکلات می‌توانند به تضعیف سیستم ایمنی و کاهش توانایی بدن برای مقابله با بیماری‌ها منجر شوند و نیاز به مراقبت و درمان ویژه‌ای دارند.

 

- خطر آسپیراسیون و عفونت ریه‌ها در مبتلایان اختلال بلع:

زمانی رخ می‌دهد که مواد غذایی، مایعات یا حتی بزاق به جای عبور از مری، به مجاری تنفسی وارد می‌شوند. این وضعیت می‌تواند منجر به التهاب و عفونت ریه‌ها، مانند ذات‌الریه آسپیراکتیو، شود. عفونت ریه‌ها به ویژه در کودکان، می‌تواند خطرناک باشد و علائمی مانند سرفه، تنگی نفس، تب و درد قفسه سینه را به همراه داشته باشد. به همین دلیل، شناسایی و درمان به‌موقع دیسفاژی برای پیشگیری از این عوارض بسیار حیاتی است.

- سوءتغذیه و کاهش وزن در بیماران دیسفاژی:

به دلیل ناتوانی در بلعیدن غذا یا مایعات به‌طور ایمن و مؤثر، این بیماران معمولاً قادر به دریافت مقدار کافی مواد مغذی و انرژی نیستند. نتیجه این وضعیت کاهش وزن تدریجی، ضعف عمومی بدن و کاهش قدرت سیستم ایمنی می باشد. سوءتغذیه همچنین به عوارض جدی‌تری از جمله مشکلات رشد و توسعه در کودکان و افزایش خطر ابتلا به عفونت‌ها منجر می شود. بنابراین، توجه به رژیم غذایی و ایجاد راهکارهای مؤثر برای بهبود بلع و تغذیه در این بیماران ضروری است.

 

2. عوارض روانی و اجتماعی ناشی از دیسفاژی

عوارض روانی و اجتماعی ناشی از دیسفاژی شامل احساس اضطراب و استرس در هنگام غذا خوردن، ترس از خفگی و آسپیراسیون، و کاهش اعتماد به نفس در موقعیت‌های اجتماعی می باشد. همچنین، مشکلات بلع می‌توانند منجر به انزوا اجتماعی و کاهش تعاملات با دوستان و خانواده شوند، زیرا بیماران از شرکت در وعده‌های غذایی یا فعالیت‌های اجتماعی دوری می نمایند. بنابراین، توجه به جنبه‌های روانی و اجتماعی در برنامه‌های درمانی برای بیماران دیسفاژی اهمیت زیادی دارد.

- افسردگی و انزوای اجتماعی در افراد مبتلا به اختلال بلع:

افراد مبتلا به دیسفاژی به دلیل محدودیت‌های غذایی و ترس از عوارض اختلال بلع، از شرکت در فعالیت‌های اجتماعی و تعامل با دیگران اجتناب می کنند. این موضوع می‌تواند منجر به انزوای اجتماعی و در نهایت افسردگی شود. به‌ویژه در کودکان، این مشکلات می‌تواند بر سلامت روانی و ارتباطات اجتماعی آن‌ها تأثیر منفی بگذارد.

 

 

سخن پایانی
اختلال دیسفاژی در کودکان یک مشکل جدی است که می‌تواند تأثیرات عمیق و گسترده‌ای بر سلامت جسمی و روانی آن‌ها داشته باشد. این اختلال نه تنها بر توانایی بلعیدن غذا و مایعات تأثیر می‌گذارد، بلکه می‌تواند به عوارضی همچون سوءتغذیه، عفونت‌های تنفسی و مشکلات روانی مانند اضطراب و افسردگی منجر شود. شناسایی و درمان به‌موقع دیسفاژی بسیار حیاتی است، زیرا می‌تواند به بهبود کیفیت زندگی کودک و جلوگیری از عوارض بلندمدت کمک کند.