مصرف سیگار در بارداری و اوتیسم: خطر واقعی یا تصور نادرست؟
یکی از دغدغههای مهم در دوران بارداری احتمال ارتباط میان سیگار و اوتیسم است که این موضوع همیشه در دوران بارداری ذهن خانوادهها را درگیر میکند. این نگرانی زمانی جدیتر میشود که مادران در ماههای ابتدایی بارداری متوجه مصرف ناخواسته یا ادامهدار سیگار شدهاند و اکنون درباره پیامدهای احتمالی آن برای آینده فرزند خود پرسش دارند. لذا در این مقاله تلاش کردهایم بر اساس مواردی مشخص و مبتنی بر پژوهشهای معتبر، تصویری دقیق و قابلاتکا از وضعیت علمی موجود ارائه دهیم تا دقیقا بدانید اگر با مصرف سیگار در دوران بارداری مواجه هستید چه مسائلی پیش میآیند.
شواهد علمی چه میگویند؟
پژوهشهای سالهای اخیر درباره ارتباط میان دود سیگار و اختلالات عصبی رشد، طیف گستردهای از نتایج را ثبت کردهاند که برخی از این مطالعات اشاره کردهاند که قرارگرفتن جنین در معرض ترکیبات شیمیایی دخانیات میتواند بر مسیر شکلگیری سیناپسها، حجم مغز و شبکه عصبی تأثیر بگذارد. این تأثیرها در مواردی با رفتارهای مرتبط با اوتیسم همپوشانی داشتهاند. اما مطالعاتی هم وجود دارد که هیچ رابطه مستقیم و روشن میان سیگار و این اختلال پیدا نشده است.
این تفاوت دیدگاهها اغلب به نوع طراحی پژوهش، حجم نمونهها، کنترل یا عدم کنترل عوامل خانوادگی و روشهای آماری برمیگردد. همین وضعیت باعث شده تفسیر نتایج نیازمند نگاهی چندجانبه باشد. موضوعی که همچنان توجه متخصصان را به خود جلب کرده، افزایش احتمال زایمان زودرس در میان مادران سیگاری است. شرایطی که خود میتواند در برخی موارد با مشکلات رشدی همراه باشد. پس بخشی از نگرانیها از زنجیرهای از عوامل مختلف نشأت میگیرد که باید در کنار هم بررسی شوند.
آیا سیگار در بارداری میتواند علت اوتیسم باشد؟
در تحلیل دادههای مربوط به سلامت جنین همیشه باید میان همبستگی و علیت تفاوت جدی قائل شد. پس وجود یک رابطه آماری میان دو متغیر، لزوماً به معنی ایجاد مستقیم اثر نیست. در موضوع سیگار و اوتیسم، این موضوع اهمیت بیشتری پیدا میکند. پس سبک زندگی مادر، وضعیت اقتصادی خانواده، شرایط محیطی و ژنتیکی میتوانند همگی در شکلگیری رفتارهای رشدی کودک نقش داشته باشند. مثلا برخی مادران سیگاری سطح بالاتری از استرس را در دوران بارداری تجربه میکنند که استرس مزمن میتواند مسیرهایی را در بدن فعال کند که بر رشد عصبی اثرگذار هستند به اوتیسم در جنین ختم شود. همینطور گاهی دیدهشدن رابطه میان سیگار و علائم اوتیسم میتواند حاصل یک عامل واسط باشد و صرفا به مصرف دخانیات مربوط نباشد. لذا برای تحلیل دقیقتر چنین الگوهایی باید مجموعهای از دادههای فردی، خانوادگی و پزشکی مورد توجه قرار گیرد تا یک تحلیل قطعی ارائه شود.
مکانیسمهای زیستی اثر دود سیگار بر رشد عصبی جنین
بدن مادر و جنین یک سیستم پیچیده و کاملاً درهمتنیده است که ترکیبات شیمیایی موجود در دود سیگار میتوانند از جفت عبور کنند و به گردش خون جنین برسند. نیکوتین، مونواکسیدکربن و فلزات سنگین از جمله مواد شناختهشدهای هستند که ورود آنها به بدن جنین پیامدهای قابل توجهی ایجاد میکند. به همین منظور نیکوتین روی گیرندههای عصبی اثر مستقیم دارد و میتواند ساختار شبکههای عصبی را دگرگون کند. حضور طولانیمدت مونواکسیدکربن نیز سطح اکسیژن خون جنین را کاهش میدهد و فرآیند رشد بافتهای حساس مانند مغز را کند میکند. در کنار این موارد برخی ترکیبات شیمیایی دخانیات با ایجاد التهاب سیستمیک در بدن مادر، شرایطی ایجاد میکنند که محیط رشد جنین را در وضعیت دشوار قرار میدهد.پس ممکن است برخی نشانهها که بعدها در دسته رفتارهای مرتبط با اوتیسم قرار میگیرند، شدت بیشتری پیدا کنند که وجود احتمال زایمان زودرس در میان مادران سیگاری نیز یکی از مسیرهایی است که میتواند اثرات غیرمستقیم دود سیگار را تشدید کند.
آیا نتایج پژوهشها قابل اعتمادند؟
یکی از چالشهای مهم در مطالعات مرتبط با بارداری، کنترل عوامل مخدوشکننده است. این عوامل ممکن است بدون آنکه پژوهشگر متوجه شود، مسیر نتایج را تحتتأثیر قرار دهند. مثلا درآمد پایین، تغذیه نامنظم، استرس شدید، مشکلات خانوادگی، دسترسی کمتر به مراقبتهای پزشکی و سابقه خانوادگی اختلالات رفتاری نمونههایی از این عوامل هستند.
برای مثال، برخی خانوادهها که مادر در آنها مصرف سیگار دارد، ممکن است در طول بارداری کمتر برای انجام تست غربالگری اوتیسم در زمان بارداری اقدام کنند. این موضوع باعث میشود دادههای مربوط به تشخیص دیرتر ثبت شوند و در نتیجه تحلیلها تحتتأثیر قرار گیرد. کنترل دقیق این عوامل نیازمند نمونههای بسیار بزرگ و روشهای آماری پیشرفته است. در غیر این صورت، نتیجه نهایی ممکن است تصویری دقیق از ارتباط میان دخانیات و اختلالات رشدی ارائه ندهد.
بررسی مطالعات بزرگ جمعیتی
برای دستیابی به دیدگاهی روشنتر، باید به سراغ مطالعاتی رفت که با حجم نمونه بسیار بالا و طراحی دقیق اجرا شدهاند. در بخش قابل توجهی از این پژوهشها، ارتباط خفیفی میان مصرف سیگار و افزایش نشانههای اوتیسم دیده شده است. اما زمانی که عوامل خانوادگی مانند وضعیت اقتصادی و ژنتیک وارد مدلهای آماری شدهاند، شدت این ارتباط کاهش یافته است.
در متاآنالیزهایی که دادههای چندین پژوهش را ترکیب کردهاند، نتیجهها نشان میدهد مصرف دخانیات یکی از فاکتورهای مؤثر بر رشد عصبی است، اما نقش آن در بروز اختلالات طیف اوتیسم مستقل و مستقیم نیست. به زبان ساده، سیگار میتواند بخشی از زنجیره پیچیده عوامل باشد، اما عامل اصلی نیست.
تأثیر زمانبندی مصرف سیگار بر ریسک اوتیسم
سهماهه اول بارداری دورهای حساس برای شکلگیری مغز جنین است که الگوهای رشد عصبی و ساختارهای ابتدایی مغز در این ماهها شکل میگیرند. ادامه مصرف سیگار در این مرحله میتواند اختلالهایی در فرآیند رشد ایجاد کند. در این مورد برخی مطالعات نشان دادهاند قرارگرفتن جنین در معرض نیکوتین پیش از هفته دوازدهم بارداری، بیشترین احتمال تأثیر بر شبکههای عصبی را دارد.
در سهماهه دوم نیز سرعت رشد مغز همچنان بالاست و قرارگرفتن در معرض دخانیات ممکن است مسیر رسیدن اکسیژن و مواد مغذی به جنین را محدود کند. در سهماهه سوم هم نگرانیهایی درباره وزن کم هنگام تولد، کاهش حجم مغزی و احتمال زایمان زودرس مطرح شده است. از مجموعه این دادهها چنین برداشت میشود که هرچه مصرف سیگار زودتر متوقف شود، احتمال بروز مشکلات کمتر خواهد شد.
آیا دود سیگار الکترونیکی نیز خطر اوتیسم را افزایش میدهند؟
شواهد پژوهشی نشان میدهد ترکیبات دود سیگار الکترونیکی تقریباً همان موادی هستند که فرد سیگاری دریافت میکند، التبه غلظت آنها در هوا فرق دارد، اما نتیجه میتواند یکی باشد. بنابراین مادرانی که در محیطهای آلوده حضور دارند، در معرض همان تهدیدها قرار میگیرند.
سیگار الکترونیکی هم در سالهای اخیر بهعنوان جایگزینی کمخطر معرفی شده، اما بخار آن حاوی نیکوتین و فلزات ریز است و میتواند بافتهای جنینی را تحتتأثیر قرار دهد. وجود نیکوتین بهتنهایی در این دستگاهها کافی است تا بر رشد عصبی اثر بگذارد. این موضوع باعث شده متخصصان استفاده از آن را در دوران بارداری گزینهای ایمن ندانند.
تعامل ژنتیک و محیط
مشاهدات نشان میدهند مدلهای رشدی به این سمت رفتهاند که اوتیسم را نتیجه تعامل عوامل ژنتیک و محیط بدانند. یعنی مجموعهای از ژنهای خاموش یا فعال در کنار محرکهای محیطی، تصویر نهایی را شکل میدهند و بیانگر این است که مصرف سیگار میتواند یکی از محرکهای مسیر رشد عصبی در کودکانی باشد که زمینه ژنتیکی حساستری دارند.
به زبان ساده نیکوتین و سایر مواد موجود در دخانیات ممکن است در کودکانی که از نظر ژنتیکی مستعد رفتارهای طیف اوتیسم هستند، شدت برخی نشانهها را افزایش دهند. این موضوع نهتنها در مطالعات انسانی، بلکه در مدلهای حیوانی نیز مورد توجه قرار گرفته است.
تاثیر ترک سیگار پیش از بارداری یا هنگام تشخیص بارداری
بر اساس مطالعات بالینی، مادرانی که پیش از بارداری مصرف سیگار را کنار گذاشتهاند، کمترین میزان خطر را برای رشد عصبی کودک تجربه کردهاند. توقف مصرف در سهماهه اول هم تأثیر قابل توجهی دارد و میتواند مسیر رشد مغزی را به حالت پایدار نزدیک کند. حتی قطع مصرف در ماههای بعدی نیز نسبت به ادامه مصرف، برای جنین پیامدهای روشنتری دارد.
نکته قابل توجه دیگر این است که با ترک سیگار احتمال زایمان زودرس کاهش پیدا میکند و این موضوع بهطور غیرمستقیم احتمال بروز مشکلات رشدی را کمتر میکند. پس رعایت مراقبتهای پزشکی، حضور منظم در جلسات پایش بارداری و انجام تست غربالگری اوتیسم در زمان بارداری میتواند تصویر کاملتری از وضعیت رشد جنین ایجاد کند.
سخن پایانی
باید گفت مصرف سیگار در بارداری با مجموعهای از اثرات منفی بر بدن مادر و جنین همراه است. پژوهشها نشان دادهاند دخانیات میتوانند بر رشد مغزی، وزن تولد، ساختارهای عصبی و احتمال زایمان زودرس اثر بگذارند. با این حال، درباره ارتباط مستقیم میان سیگار و اوتیسم هنوز اجماع علمی شکل نگرفته است. در بسیاری از مطالعات نقش عوامل خانوادگی، ژنتیکی و محیطی مؤثرتر از مصرف دخانیات ارزیابی شده است. اما تجربه بالینی و پژوهشهای موجود نشان میدهد پرهیز از دخانیات، چه پیش از بارداری و چه در همان ماههای نخست، بهترین اقدام برای حمایت از رشد سالم جنین است. این تصمیم نهتنها احتمال بروز مشکلات رشد عصبی را کاهش میدهد، بلکه سلامت مادر را نیز تثبیت میکند و مسیر بارداری را آرامتر و کنترلشدهتر پیش میبرد.
