انواع بیش فعالی (ADHD)

اختلال نقص توجه/بیش‌فعالی یا همان ADHD یکی از شناخته‌شده‌ترین اختلالات رفتاری و عصبی در کودکان است که البته تنها به سنین کودکی محدود نمی‌شود و می‌تواند در بزرگسالی نیز ادامه پیدا کند. اهمیت شناخت انواع بیش فعالی زمانی بیشتر می‌شود که بدانیم بسیاری از مشکلات تحصیلی، شغلی و حتی روابط خانوادگی ریشه در همین اختلال دارند. در این مقاله با رویکردی علمی و کاربردی، به بررسی انواع ADHD، علائم، عوامل و روش‌های درمان آن می‌پردازیم.

 

بیش فعالی چیست؟ تعریف علمی و اهمیت موضوع

بیش فعالی یا ADHD مخفف Attention Deficit Hyperactivity Disorder است. همان‌طور که از نامش پیداست، این اختلال شامل دو بخش اصلی است:

-نقص در توجه و تمرکز
-بیش‌فعالی و رفتارهای تکانشی
بسیاری از والدین تصور می‌کنند ADHD فقط به معنای پرتحرکی کودک است، در حالی که در بسیاری از موارد کودکان مبتلا اصلاً پرتحرک نیستند بلکه مشکل اصلی آن‌ها بی‌توجهی و حواس‌پرتی است. اهمیت شناخت این اختلال در این است که اگر زود تشخیص داده نشود، می‌تواند مسیر تحصیلی و حتی شغلی فرد را به شدت تحت تأثیر قرار دهد.

 

تقسیم‌بندی انواع بیش فعالی 

بر اساس معیارهای معتبر جهانی مانند DSM-5، سه نوع اصلی از انواع ADHD تعریف می‌شود که هر کدام ویژگی‌های خاص خود را دارند.

 

- ADHD کم‌توجهی غالب (Inattentive Type)

افراد مبتلا به این نوع از بیش فعالی معمولاً ظاهر آرامی دارند اما ذهنشان به سرعت از موضوعی به موضوع دیگر می‌پرد. کودکان در این گروه اغلب در مدرسه به عنوان "رویاباف" یا "حواس‌پرت" شناخته می‌شوند. آن‌ها تکالیف را نیمه‌کاره رها می‌کنند، وسایلشان را گم می‌کنند و حتی در انجام کارهای ساده روزمره هم دچار مشکل می‌شوند.

 

- ADHD بیش‌فعالی–تکانشی (Hyperactive–Impulsive Type)

این نوع بیشتر با جنب‌وجوش بیش از حد، ناتوانی در نشستن آرام و رفتارهای تکانشی شناخته می‌شود. کودک دائماً در حال حرکت است، وسط صحبت دیگران می‌پرد، یا بدون فکر دست به کارهایی می‌زند که ممکن است خطرناک باشد. این نوع بیشتر باعث مشکلات رفتاری در مدرسه و خانه می‌شود.

 

- ADHD ترکیبی (Combined Type)

ADHD ترکیبی زمانی تشخیص داده می‌شود که فرد هم علائم بی‌توجهی و هم علائم بیش‌فعالی–تکانشی را با هم داشته باشد. این نوع شایع‌ترین و در عین حال دشوارترین نوع مدیریت است.
کودک مبتلا به ADHD ترکیبی، هم در تمرکز و انجام تکالیف مشکل دارد و هم رفتارهای پرتحرک و عجولانه نشان می‌دهد. همین موضوع باعث می‌شود در مدرسه، خانه و حتی جمع دوستان با مشکلات زیادی مواجه شود.
برای مثال، ممکن است تکالیفش را نصفه رها کند (ویژگی کم‌توجهی) و در همان حال وسط صحبت دوستش بپرد و حواس جمع را پرت کند (ویژگی بیش‌فعالی–تکانشی). در بزرگسالان نیز، ADHD ترکیبی می‌تواند منجر به مشکلات جدی در روابط خانوادگی و شغلی شود.
مدیریت این نوع نیازمند ترکیب درمان دارویی، رفتاردرمانی و اصلاح محیط است. والدین باید درک کنند که کودک عمداً این رفتارها را انجام نمی‌دهد و حمایت آن‌ها کلید اصلی موفقیت در مدیریت بیماری است.

 

 

علائم هر نوع بیش فعالی در کودکان و بزرگسالان

علائم در کودکان معمولاً در محیط مدرسه یا خانه بروز پیدا می‌کند، اما در بزرگسالان این علائم شکلی متفاوت پیدا می‌کنند.

در نوع کم‌توجهی، کودک ممکن است ساعت‌ها به پنجره نگاه کند و نتواند روی تکالیف تمرکز کند.

در نوع بیش‌فعالی–تکانشی، کودک مدام وسط کلاس راه می‌رود یا در مهمانی آرام نمی‌نشیند.

در نوع ترکیبی، همه این علائم با هم دیده می‌شوند.

بزرگسالان مبتلا به ADHD اغلب با مشکلاتی مانند فراموش کردن قرارها، ناتوانی در مدیریت زمان و حتی مشکلات شغلی روبه‌رو هستند. بسیاری از آن‌ها در روابط خانوادگی و اجتماعی نیز به دلیل حواس‌پرتی یا واکنش‌های تکانشی دچار مشکل می‌شوند.

 

روش‌های تشخیص دقیق انواع بیش فعالی

تشخیص صحیح، کلید اصلی مدیریت ADHD است.

بررسی معیارهای DSM-5: پزشک یا روانشناس علائم را بر اساس این راهنما بررسی می‌کند.

آزمون‌های روانشناختی: پرسشنامه‌ها و تست‌های معتبر به شناسایی دقیق‌تر کمک می‌کنند. یکی از ابزارها تست تشخیص بیش فعالی است.

نقش خانواده و مدرسه: گزارش‌های والدین و معلمان درباره رفتار کودک در محیط‌های مختلف اهمیت زیادی دارد.

اگر در شهرهای بزرگ به دنبال خدمات حرفه‌ای هستید، مراجعه به بهترین مرکز تشخیص بیش فعالی در تهران می‌تواند فرآیند ارزیابی را مطمئن‌تر و سریع‌تر کند.

 

عوامل مؤثر و دلایل انواع متفاوت  ADHD

یکی از سؤالات رایج والدین این است که "چرا کودک من دچار ADHD شده است؟". پاسخ به این سؤال ساده نیست، چون انواع بیش فعالی معمولاً حاصل ترکیب چند عامل مختلف هستند.

از نظر ژنتیکی، اگر یکی از والدین یا بستگان نزدیک دچار ADHD بوده باشند، احتمال بروز این اختلال در کودک بیشتر می‌شود. پژوهش‌ها نشان می‌دهد ژن‌های مرتبط با انتقال‌دهنده‌های عصبی مانند دوپامین در این زمینه نقش دارند.

از نظر محیطی، قرار گرفتن در معرض مواد شیمیایی مضر در دوران بارداری یا اوایل کودکی، مصرف دخانیات یا الکل توسط مادر در بارداری و حتی تولد زودرس می‌توانند خطر ابتلا به ADHD را افزایش دهند.

از نظر مغزی نیز، بررسی‌های تصویربرداری نشان داده‌اند که برخی بخش‌های مغز کودکان مبتلا به ADHD کم‌توجهی غالب یا ADHD بیش‌فعالی–تکانشی از نظر اندازه یا فعالیت با کودکان عادی تفاوت دارد. این تفاوت‌ها باعث می‌شود که تمرکز و کنترل رفتار در آن‌ها سخت‌تر باشد.

به طور کلی، عوامل ژنتیک، محیط و مغز با هم ترکیب می‌شوند و باعث ایجاد ADHD ترکیبی یا دیگر انواع می‌شوند. شناخت این عوامل کمک می‌کند والدین احساس گناه نکنند و بدانند که بروز ADHD تقصیر آن‌ها نیست.

 

 

درمان و مدیریت هر نوع بیش فعالی

مدیریت ADHD نیازمند ترکیبی از روش‌های درمانی است. هیچ درمان واحدی برای همه مناسب نیست و بسته به نوع اختلال (کم‌توجهی، بیش‌فعالی–تکانشی یا ترکیبی) درمان‌ها متفاوت خواهد بود.

 

درمان دارویی انواع بیش فعالی

داروها معمولاً اولین خط درمان هستند. داروهای محرک مانند متیل‌فنیدات و آمفتامین‌ها باعث افزایش فعالیت انتقال‌دهنده‌های عصبی می‌شوند و تمرکز کودک را بهبود می‌دهند. البته دارو همیشه باید زیر نظر پزشک مصرف شود و ممکن است عوارضی مانند کاهش اشتها یا مشکلات خواب ایجاد کند.

 

درمان‌های رفتاری و روان‌درمانی در انواع ADHD

رفتاردرمانی به کودک و خانواده کمک می‌کند راهکارهای عملی برای کنترل رفتار یاد بگیرند. برای مثال، در نوع ADHD بیش‌فعالی–تکانشی تمرین‌های توقف و فکر کردن قبل از عمل بسیار مؤثر است. مشاوره فردی و گروهی نیز به بهبود مهارت‌های اجتماعی کودک کمک می‌کند.

 

مداخلات محیطی و آموزشی  در انواع بیش‌فعالی

اصلاح محیط کلاس یا خانه نقش مهمی در کاهش علائم دارد. کودک مبتلا به ADHD کم‌توجهی غالب در محیط شلوغ سریع حواسش پرت می‌شود، پس نشستن در ردیف جلوی کلاس یا حذف عوامل مزاحم به تمرکز او کمک می‌کند. معلمان با تقسیم تکالیف به مراحل کوتاه‌تر می‌توانند پیشرفت تحصیلی کودک را تسهیل کنند.

 

تکنیک‌ها و راهکارهای روزمره برای انواع مختلف بیش فعالی

استفاده از جدول زمان‌بندی، یادآورها، تایمر و ایجاد عادت‌های ثابت روزانه می‌تواند زندگی کودک را قابل پیش‌بینی‌تر کند. این موضوع مخصوصاً در مدیریت ADHD ترکیبی اهمیت دارد، چون هم مشکل تمرکز وجود دارد و هم رفتارهای تکانشی باید کنترل شوند.

برای شروع درمان درست، مراجعه به متخصص ADHD در تهران یا مراکز مشابه بهترین گزینه است تا برنامه‌ای اختصاصی برای هر کودک طراحی شود.

زندگی با نوع ترکیبی: راهنمای عملی برای خانواده و فرد مبتلا

زندگی با ADHD ترکیبی برای کودک و خانواده‌اش می‌تواند مثل یک مسیر پرچالش باشد. کودک هم در تمرکز مشکل دارد و هم نمی‌تواند رفتارهای پرتحرک یا عجولانه خود را کنترل کند. همین موضوع گاهی باعث خستگی والدین و حتی ناامیدی معلمان می‌شود. اما واقعیت این است که با آگاهی و صبر می‌توان شرایط را تغییر داد.

خانواده باید بداند که کودک مبتلا به بیش فعالی عمداً رفتار نمی‌کند؛ او واقعاً در کنترل رفتار و توجه مشکل دارد. زمانی که والدین این موضوع را درک کنند، برخوردشان با کودک همراه با همدلی بیشتری خواهد بود. ایجاد ساختارهای روزمره منظم مثل ساعت خواب مشخص، زمان‌های کوتاه و متعدد برای انجام تکالیف و فعالیت‌های ورزشی منظم می‌تواند بخشی از انرژی کودک را تخلیه و تمرکزش را بیشتر کند.

همچنین لازم است بین خانه و مدرسه هماهنگی کامل وجود داشته باشد. معلم باید بداند که دانش‌آموزش مبتلا به ADHD است تا درک بیشتری از او داشته باشد. این همکاری باعث می‌شود کودک احساس امنیت بیشتری کند و کمتر دچار سرزنش شود. در نهایت، پذیرش تفاوت‌های کودک و حمایت عاطفی، بهترین هدیه‌ای است که خانواده می‌تواند به او بدهد.

 

بیش فعالی و مدرسه

یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های والدین، مدیریت بیش فعالی و مدرسه است. کودکان مبتلا به ADHD در محیط آموزشی به دلیل مشکلات تمرکز و تکانشگری، گاهی برچسب "درس‌نخوان" یا "بی‌انضباط" می‌خورند. این در حالی است که مشکل اصلی آن‌ها یادگیری نیست، بلکه عدم توانایی در حفظ توجه است. همکاری میان والدین، معلمان و مشاور مدرسه می‌تواند روند آموزشی را بهبود دهد و از افت تحصیلی کودک جلوگیری کند.

 

بیش فعالی و تمرکز

یکی از اساسی‌ترین مشکلات در انواع بیش فعالی، ضعف در حفظ تمرکز است. این مسئله به‌ویژه در نوع ADHD کم‌توجهی غالب بارزتر است. کودک ممکن است در ظاهر آرام باشد اما ذهنش مدام از موضوعی به موضوع دیگر می‌رود. همین مسئله باعث می‌شود تکالیف نیمه‌کاره رها شوند یا یادگیری مفاهیم درسی به کندی انجام گیرد.

در بزرگسالان نیز مشکل تمرکز نمود متفاوتی پیدا می‌کند. فرد ممکن است نتواند جلسات کاری طولانی را دنبال کند، در انجام پروژه‌ها تعلل کند یا در مکالمات مهم ذهنش منحرف شود. این شرایط می‌تواند باعث کاهش اعتماد به نفس و حتی مشکلات شغلی شود.

تمرکز در ADHD مثل چراغی است که مدام خاموش و روشن می‌شود. برای بهبود آن، باید شرایط محیطی و رفتاری اصلاح شود. حذف عوامل مزاحم، استفاده از زمان‌بندی‌های کوتاه، استراحت‌های منظم و حتی تمرین‌های ذهن‌آگاهی می‌توانند به تدریج توانایی تمرکز را افزایش دهند.

 

تفاوت ADHD و اضطراب

تشخیص تفاوت بین ADHD و اضطراب همیشه آسان نیست، چون هر دو اختلال می‌توانند باعث بی‌قراری و مشکلات تمرکز شوند. اما ریشه آن‌ها متفاوت است. در اضطراب، نگرانی‌های ذهنی و ترس از آینده عامل اصلی بی‌قراری است. در ADHD، مشکل در عملکرد مغزی و نقص در توجه دلیل اصلی است. برای مثال، کودک مضطرب ممکن است به دلیل نگرانی درباره امتحان نتواند تمرکز کند، در حالی که کودک مبتلا به ADHD حتی بدون نگرانی مشخص، در حفظ تمرکز مشکل دارد. شناخت این تفاوت برای انتخاب درمان مناسب حیاتی است.

 

 

نتیجه‌گیری

شناخت انواع بیش فعالی و آگاهی از علائم آن، نخستین قدم در مسیر مدیریت این اختلال است. فراموش نکنید که ADHD قابل کنترل است و با درمان دارویی، رفتاردرمانی، اصلاح محیط و حمایت خانواده می‌توان کیفیت زندگی فرد مبتلا را به میزان زیادی بهبود داد. اگر شما یا فرزندتان نشانه‌هایی از این اختلال دارید، مراجعه به مراکز تخصصی و مشاوره با متخصص بهترین مسیر برای رسیدن به آرامش و موفقیت است.