بازی‌درمانی در بیش‌فعالی: معرفی بهترین بازی‌ها
اختلال کمبود توجه و بیش‌فعالی یا همان ADHD یکی از شایع‌ترین اختلالات دوران کودکی است که زندگی تحصیلی، اجتماعی و خانوادگی کودک را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. در سال‌های اخیر، رویکردهای غیر دارویی مانند بازی‌درمانی توجه زیادی را به خود جلب کرده‌اند. بازی نه‌تنها سرگرمی است بلکه می‌تواند بستری برای رشد شناختی، تقویت تمرکز، افزایش مهارت‌های اجتماعی و کنترل هیجان‌ها فراهم کند. در این مقاله به شکل جامع به معرفی بازی‌های مناسب برای کودکان بیش‌فعال پرداخته و نشان داده می‌شود که چگونه این روش می‌تواند به توانبخشی و درمان کمک کند.
نقش بازی‌درمانی در توانبخشی کودکان بیش‌فعال
بازی‌درمانی روشی علمی است که با هدف بهبود توانایی‌های شناختی، رفتاری و هیجانی کودکان طراحی می‌شود. کودکان بیش‌فعال معمولاً در کنترل تکانشگری، توجه پایدار و روابط اجتماعی دچار مشکل هستند. وقتی این کودکان وارد فضای بازی می‌شوند، در واقع فرصتی پیدا می‌کنند تا این مهارت‌ها را به‌طور غیرمستقیم تمرین کنند. بازی‌هایی که نیازمند رعایت قانون، صبر برای نوبت و همکاری با دیگران هستند، به آموزش مدیریت رفتار کمک می‌کنند. همچنین بازی‌هایی که تمرکز و حافظه را درگیر می‌کنند، موجب رشد توانایی‌های شناختی می‌شوند. در حقیقت، بازی‌درمانی مسیری است که کودک از طریق لذت و تجربه می‌آموزد و رشد می‌کند.
انواع بازی درمانی در ADHD: از ساختاریافته تا آزاد
برای اینکه بازی‌درمانی مؤثر باشد، باید بدانیم چه نوع بازی برای چه شرایطی مناسب‌تر است:
بازی درمانی ساختاریافته:
بازی‌هایی با قوانین مشخص، مراحل معین، اهداف از پیش تعیین شده. این نوع کمک می‌کند کودک بداند چه انتظاری است؛ مثلاً بازی‌های تخته‌ای یا پازل مرحله‌ای، یا فعالیت‌هایی که درمانگر راهنمایی دارد.
بازی درمانی آزاد (غیر ساختاریافته):
کودک در این حالت اختیار بیشتری دارد؛ انتخاب بازی، زمان، نحوه انجام آن. درمانگر نقش ناظر و پشتیبان دارد. این نوع برای ابراز عاطفی، خلاقیت و کاهش فشار روانی مناسب است.
نقش‌آفرینی و قصه‌گویی:
کودک در شرایطی قرار می‌گیرد که نقش دارد یا داستانی را بازسازی می‌کند. این روش هم برای توانمندسازی مهارت‌های اجتماعی مؤثر است و هم برای پردازش هیجانات.
بازی گروهی vs فردی:
گروهی بودن بازی فرصت تعامل با دیگران را فراهم می‌کند، تمرین نوبت گرفتن، گوش دادن، همدلی و همکاری؛ بازی فردی بیشتر برای تمرکز درونی، حفظ توجه، یادگیری مهارت‌های خود مدیریتی مفید است.
معرفی چند بازی کاربردی برای کودکان بیش‌فعال
1) بازی پازل
پازل یکی از بازی‌های ساده اما فوق‌العاده مؤثر برای کودکان بیش‌فعال است. در این بازی کودک باید قطعات مختلف را کنار هم قرار دهد تا تصویر نهایی کامل شود.
پازل به کودک یاد می‌دهد که برای رسیدن به هدف، نیاز به صبر و دقت دارد. هر بار که کودک قطعه‌ای را درست در جای خود می‌گذارد، توجه دیداری و تمرکز او تقویت می‌شود. همچنین حس موفقیت باعث افزایش اعتمادبه‌نفس می‌گردد.
2) بازی ببین و بگو
در این فعالیت، کودک ابتدا مجموعه‌ای از تصاویر یا اشیاء را مشاهده می‌کند و سپس باید آنها را به خاطر بیاورد و نام ببرد.
این بازی حافظه فعال را تقویت کرده و به کودک کمک می‌کند توجه شنیداری و دیداری خود را افزایش دهد. تمرکز مداوم برای یادآوری اشیا، به تدریج توانایی‌های شناختی او را بهبود می‌بخشد.
3) بازی پیدا کردن تفاوت‌ها
دو تصویر مشابه با تفاوت‌های کوچک در اختیار کودک قرار می‌گیرد و او باید تفاوت‌ها را پیدا کند.
این بازی دقت و توجه انتخابی را بالا می‌برد. کودک یاد می‌گیرد جزئیات را با دقت بیشتری ببیند و صبر بیشتری به خرج دهد.
4) بازی زمین گدازه‌ای
در این بازی کودک باید از روی مسیرهای مشخص عبور کند بدون اینکه پاهایش به زمین برسد، چون زمین نقش «گدازه داغ» را دارد.
این بازی انرژی کودک را تخلیه می‌کند و در عین حال او را مجبور می‌سازد قوانین بازی را رعایت کند. تمرکز روی مسیر و کنترل حرکات بدنی، توجه و خودکنترلی را تقویت می‌کند.
5) بازی مانع با دستورالعمل
کودک باید از مسیرهای پر از موانع عبور کند اما با رعایت دستورالعمل‌های خاص، مثل پرش روی یک مانع یا خزیدن زیر آن.
این بازی علاوه بر تخلیه انرژی، توانایی کودک در پیروی از قوانین، تمرکز و هماهنگی ذهنی–حرکتی را بهبود می‌بخشد.
6) بازی‌های نوبتی مثل دوز یا مار و پله
کودک باید منتظر نوبت خود بماند و بازی را طبق قوانین ادامه دهد.
این بازی‌ها به کودک صبر کردن، رعایت قوانین و تعامل مثبت با دیگران را آموزش می‌دهند. در نتیجه مهارت‌های اجتماعی و خودکنترلی او تقویت می‌شود.
7) بازی نقش‌آفرینی (مدرسه یا فروشگاه)
در این بازی‌ها کودک نقش‌های مختلف مثل معلم، دانش‌آموز، فروشنده یا مشتری را بر عهده می‌گیرد.
کودک با نقش‌آفرینی، مهارت‌های ارتباطی و اجتماعی را تمرین می‌کند. این بازی به او یاد می‌دهد چگونه وارد تعامل شود و هیجانات خود را بهتر مدیریت کند.
8) نقاشی و کاردستی
فعالیت‌های هنری مانند نقاشی با انگشت یا ساخت کاردستی فرصت تخلیه انرژی و بیان احساسات را فراهم می‌کنند.
کودک می‌تواند هیجانات خود را از طریق رنگ‌ها و شکل‌ها بیان کند. این بازی‌ها آرام‌سازی ذهنی ایجاد کرده و تمرکز طولانی‌مدت را افزایش می‌دهند.
9) بازی‌های موسیقی و رقص کودکانه
کودک با ضرب‌آهنگ هماهنگ می‌شود یا همراه موسیقی می‌رقصد.
این فعالیت‌ها علاوه بر تخلیه انرژی، هماهنگی حرکتی و توجه شنیداری را افزایش می‌دهند. همچنین باعث کاهش اضطراب و شادی بیشتر می‌شوند.
10) بازی‌های دیجیتال آموزشی
برخی بازی‌های دیجیتال طراحی‌شده برای کودکان بیش‌فعال شامل مراحل مشخص و تمرین‌های توجه و تمرکز هستند.
این بازی‌ها می‌توانند تمرکز دیداری و شناختی کودک را تقویت کنند، اما باید کنترل‌شده و محدود استفاده شوند تا منجر به وابستگی نشوند.
نقش بازی‌درمانی در تقویت مهارت‌های اجتماعی و تنظیم هیجان
کودکان بیش‌فعال معمولاً در روابط اجتماعی خود با مشکلاتی مانند قطع صحبت دیگران، بی‌صبری یا دشواری در رعایت قوانین مواجه هستند. بازی‌درمانی می‌تواند بستری عالی برای تمرین این مهارت‌ها فراهم کند. وقتی کودک در بازی گروهی شرکت می‌کند، مجبور است قوانین را رعایت کند، نوبت خود را بپذیرد و با دیگران همکاری داشته باشد. این تجربه‌های ساده اما تکرارشونده، به مرور در زندگی واقعی کودک هم اثر می‌گذارد. از سوی دیگر، بسیاری از بازی‌ها فرصتی برای ابراز هیجانات و شناخت احساسات درونی فراهم می‌کنند. وقتی کودکی از طریق بازی با عروسک یا نقش‌آفرینی احساسات خود را نشان می‌دهد، توانایی بیشتری در مدیریت خشم یا اضطراب پیدا می‌کند. در واقع بازی‌درمانی یک روش غیرمستقیم برای آموزش خودآگاهی هیجانی و تقویت همدلی محسوب می‌شود.
جمع‌بندی
بازی‌درمانی ابزاری ارزشمند برای کمک به کودکان بیش‌فعال است. این روش نه‌تنها به تقویت تمرکز و توجه کمک می‌کند بلکه مهارت‌های اجتماعی، خودآگاهی هیجانی و خلاقیت را نیز ارتقا می‌دهد. معرفی بازی‌های متنوع، انتخاب روش مناسب بر اساس نیازهای هر کودک و استفاده متعادل از فناوری می‌تواند اثربخشی این شیوه را چند برابر کند. هرچند دارو و سایر روش‌های درمانی در بسیاری موارد ضروری هستند، بازی‌درمانی جایگاهی ویژه در توانبخشی و حمایت از کودکان بیش‌فعال دارد. به همین دلیل، آشنایی والدین و درمانگران با این روش و کاربرد آن در زندگی روزمره کودکان، می‌تواند آینده‌ای بهتر برای آنان رقم بزند. در نهایت، بهره‌گیری از تجربه متخصصانی همچون بهترین دکتر بیش فعالی تهران و در نظر گرفتن نتایج تست تشخیص بیش فعالی، به انتخاب دقیق‌تر بازی‌ها و تمرکز بر انواع توجه و تمرکز کمک خواهد کرد.
