رژیم حسی کودکان
رژیم حسی یک برنامه شخصی‌سازی شده برای بهبود اختلالات پردازش حسی (SPD) است که به افراد مبتلا به اختلال یکپارچگی حسی کمک میکند تا محرکهای محیطی را بهتر پردازش کنند. این روش درمانی غیردارویی، با استفاده از فعالیتهای هدفمند، به تنظیم سیستم عصبی کودکان و بزرگسالان می‌پردازد و مشکلاتی مانند حساسیت بیش‌ازحد به صدا/لمس، کم‌حسیتی یا مشکلات تعادلی را بهبود می‌بخشد. در این مقاله، از اصول علمی تا نمونه برنامه‌های عملی رژیم حسی را بررسی خواهیم کرد.
رژیم حسی چیست؟
رژیم حسی (Sensory Diet) یک برنامهٔ شخصیسازیشده و ساختاریافته است که برای تنظیم سیستم عصبی کودکان یا بزرگسالان مبتلا به اختلال پردازش حسی (SPD) طراحی میشود. این برنامه شامل مجموعهای از فعالیتها و تمرینهای هدفمند است که به فرد کمک میکند تا واکنشهای حسی خود را مدیریت کرده و تعادل رفتاری، هیجانی و حرکتی را تجربه کند. رژیم حسی بر اساس نیازهای منحصربه‌فرد هر فرد تنظیم میشود و معمولاً توسط متخصصان کاردرمانی حسی ارائه میگردد. این برنامه نه تنها برای کودکان مبتلا به اختلالات عصبی-رشدی مانند اوتیسم یا بیشفعالی (ADHD) مفید است، بلکه برای بهبود عملکرد روزمرهٔ کودکانی که با چالش‌هایی مانند حواس‌پرتی، عدم تمرکز یا واکنشهای افراطی به محرکها (مثل نور، صدا یا لمس) روبهرو هستند نیز کاربرد دارد.
فعالیتهای رژیم حسی به سه دستهٔ کلی تقسیم میشوند:
فعالیتهای آرامش‌بخش: مانند استفاده از پتوهای سنگین یا گوش‌دادن به موسیقی ملایم برای کاهش اضطراب.
فعالیتهای تحریک‌کننده: مانند پریدن روی ترامپولین یا بازی با خمیر برای افزایش هوشیاری حسی.
فعالیتهای سازماندهنده: مانند حل پازل یا تمرینهای تنفسی برای بهبود تمرکز.
این برنامه با تقویت یکپارچگی حسی (Sensory Integration)، به فرد کمک میکند تا اطلاعات دریافتی از محیط را بهطور مؤثر پردازش کند. برای مثال، کودکی که از لمس شدن فرار میکند، ممکن است با فعالیت‌هایی مانند ماساژ با برس‌های مخصوص یا بازی با مواد ژلهای به‌تدریج حساسیت خود را کاهش دهد. رژیم حسی یک درمان قطعی نیست، اما ابزاری قدرتمند برای بهبود کیفیت زندگی و افزایش استقلال فردی محسوب میشود.
کاربرد رژیم حسی در کاردرمانی
در حوزهٔ کاردرمانی حسی، رژیم حسی بهعنوان یک چارچوب درمانی انعطافپذیر شناخته میشود که نقش کلیدی در مدیریت اختلال پردازش حسی ایفا میکند. کاردرمانگران با ارزیابی دقیقِ واکنشهای کودک به محرکهای مختلف (مانند صدا، نور، حرکت یا بافتهای خاص)، برنامهٔ رژیم حسی را براساس نیازهای عصبی-حرکتی او طراحی میکنند. برای نمونه، اگر کودکی در پردازش حس عمقی (درک موقعیت بدن در فضا) مشکل داشته باشد، فعالیت‌هایی مانند کشیدن چمدان سنگین یا هل دادن دیوار به او پیشنهاد میشود تا آگاهی بدنیش افزایش یابد.
از مهمترین کاربردهای رژیم حسی در کاردرمانی میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
کاهش رفتارهای نامناسب: مانند پرخاشگری یا گوشه‌گیری ناشی از overload حسی.
تقویت مهارتهای حرکتی: بهبود هماهنگی دست و چشم با فعالیت‌هایی مثل نقاشی یا توپ‌بازی.
بهبود تعامل اجتماعی: آموزش تنظیم هیجانات برای مشارکت بهتر در بازی‌های گروهی.
علاوه‌براین، رژیم حسی در درمان کودکانی که با اختلالات همزمان مانند اوتیسم یا نقص توجه (ADHD) دستوپنجه نرم میکنند نیز مؤثر است. برای مثال، استفاده از ابزارهایی مثل جلیقهٔ وزندار یا توپ‌های تعادلی در طول جلسات کاردرمانی، به کودک کمک میکند تا انرژی خود را به شیوهای سازنده تخلیه کند و تمرکز بیشتری داشته باشد. درنهایت، موفقیت این برنامه به همکاری خانواده و اجرای مداوم تمرینها در محیط خانه وابسته است.
چه کودکانی به رژیم حسی نیاز دارند؟
رژیم حسی یک ابزار مؤثر برای کمک به کودکانی است که در پردازش اطلاعات حسی (بینایی، شنوایی، لامسه، حرکت و غیره) با چالش روبهرو هستند. این برنامه عمدتاً برای کودکان مبتلا به اختلال پردازش حسی (SPD) طراحی میشود، اما گروههای دیگری نیز ممکن است از آن بهرهمند شوند:
۱. کودکان مبتلا به اختلالات عصبی-رشدی:
اوتیسم (ASD): این کودکان اغلب به محرکهای حسی (مثل صداهای بلند یا نور شدید) واکنشهای غیرمعمول نشان میدهند.
بیشفعالی و نقص توجه (ADHD): رژیم حسی در کاردرمانی بیش فعالی برای مدیریت بیقراری و بهبود تمرکز استفاده میشود.
اختلال هماهنگی رشدی (DCD): کودکانی که در هماهنگی حرکتی ضعف دارند.
۲. کودکان با حساسیتهای حسی افراطی:
اجتناب از لمس شدن یا پوشیدن لباسهای با بافت خاص.
ترس از صداهای معمولی مانند جاروبرقی یا زنگ تلفن.
۳. کودکان با واکنشهای ضعیف به محرکها:
جستوجوی مداوم تحریکات شدید (مثل پریدن از ارتفاع یا چرخیدن بدون останов).
بیتوجهی به درد یا دمای极端.
۴. کودکان با مشکلات رفتاری و هیجانی:
پرخاشگری، اضطراب یا انزوا به دلیل سردرگمی حسی.
مشکل در تنظیم هیجانات در موقعیتهای شلوغ یا غیرقابلپیشبینی.
رژیم حسی نهتنها برای کودکان مبتلا به تشخیصهای خاص، بلکه برای هر کودکی که در عملکرد روزمره (مثل غذا خوردن، خوابیدن یا تعامل با همسالان) به دلیل مشکلات حسی دچار اختلال شده است، مفید خواهد بود. برای مثال، کودکی که در محیط مدرسه نمیتواند روی درس تمرکز کند، ممکن است با فعالیتهای سازماندهنده حسی (مانند استفاده از توپ تعادلی یا جویدن آدامس بدون قند) آرامش بیشتری کسب کند. درنهایت، نیاز به رژیم حسی پس از ارزیابی دقیق توسط کاردرمانگر و براساس الگوی واکنشهای حسی کودک تعیین میشود.
علائم نیاز به رژیم حسی در کودکان
شناخت علائم نیاز به رژیم حسی اولین قدم برای کمک به کودکانی است که با چالشهای پردازش حسی دستوپنجه نرم میکنند. این علائم به دو دستهٔ کلی حساسیت بیش‌ازحد (هیپرسنسیتیویتی) و حساسیت کمترازحد (هیپوسنسیتیویتی) تقسیم میشوند:
الف) علائم حساسیت بیش‌ازحد:
واکنشهای شدید به محرکهای معمول:
-گریه یا اضطراب در مواجهه با صداهای روزمره (مثل صدای سشوار).
-امتناع از پوشیدن لباسهای دارای برچسب یا بافت زبر.
اجتناب از فعالیتهای خاص:
-خودداری از بازی با خاک، رنگ یا مواد ژلهای بهدلیل ترس از کثیف شدن.
-اضطراب در محیطهای شلوغ مانند پارک یا مراکز خرید.
ب) علائم حساسیت کمترازحد:
جستوجوی تحریکات شدید:
-پریدن مداوم، ضربه زدن به اشیا یا چرخیدن بدون احساس سرگیجه.
-فشار دادن محکم اجسام یا گاز گرفتن لباس/اشیاء.
بیتوجهی به سیگنال‌های محیطی:
-عدم واکنش به نام خود یا صداهای هشداردهنده.
-بیتفاوتی به دمای بسیار سرد یا گرم.
علائم مرتبط با مهارتهای حرکتی و رفتاری:
هماهنگی ضعیف:
مشکل در دوچرخهسواری، بستن بند کفش یا استفاده از قیچی.
خستگیپذیری سریع:
کودک پس از مدت کوتاهی فعالیت، از نظر جسمی یا هیجانی فرسوده میشود.
مشکلات خواب و تغذیه:
بیقراری هنگام خواب یا امتناع از خوردن غذاهای با بافت خاص.
در صورت مشاهدهٔ این علائم، مراجعه به متخصص کاردرمانی بیش فعالی یا کاردرمانگر حسی ضروری است. این متخصصان با طراحی برنامهٔ شخصیسازیشده، به کودک کمک میکنند تا تعادل حسی خود را بازیابد و در فعالیتهای روزمره عملکرد بهتری داشته باشد. برای مثال، استفاده از جلیقه‌ی وزندار یا تمرینهای حرکتی هدفمند، میتواند به کودک بیش‌فعال کمک کند تا انرژی خود را بهطور سازنده مدیریت کند. تشخیص به‌موقع این علائم، نقش کلیدی در پیشگیری از تشدید چالش‌ها و بهبود کیفیت زندگی کودک دارد.
